Burgerschapsonderwijs in Nederland: uitdagingen en kansen

Sinds 2021 moeten scholen in Nederland volgens een nieuwe wet actief burgerschap bevorderen. In dit artikel bekijken we de situatie, de uitdagingen en de kansen voor verbetering van burgerschapsonderwijs op basis van recente onderzoeken. Hoe zit het met de inbreng en invloed van educatief auteurs op goed burgerschapsonderwijs? Meer daarover lees je hier.

Door: Sabine Sijbesma

De implementatie van burgerschapsonderwijs in Nederland verloopt niet zonder uitdagingen. Hoewel leerkrachten het belang ervan breed erkennen, laat onderzoek van de Inspectie van Onderwijs zien dat de implementatie vaak onvoldoende gestructureerd en doelgericht is.  Dit geldt voor alle niveaus: basisonderwijs, voortgezet onderwijs en mbo.

Basisonderwijs: goede intenties, gebrek aan structuur

Op basisscholen heerst een gemengd beeld. Leerkrachten besteden wel tijd aan burgerschapsvorming, maar een systematische aanpak ontbreekt vaak. Concrete leerdoelen worden niet altijd geformuleerd. Ook wordt de voortgang van leerlingen onvoldoende gevolgd en periodieke bijstelling op basis van resultaten is niet gebruikelijk. De focus ligt vaak op persoonsvorming en sociale omgang, terwijl maatschappelijke betrokkenheid en kritisch denken onderbelicht blijven.

Voortgezet onderwijs: ruimte voor verbetering

In het voortgezet onderwijs is er meer aandacht voor burgerschap. Leerlingen worden gestimuleerd om actief deel te nemen aan maatschappelijke discussies en hun eigen mening te vormen. Toch is er ruimte voor verbetering op het gebied van systematische monitoring, het stellen van duidelijke leerdoelen en de aansluiting bij de leefwereld van de leerlingen. Een open en veilig leerklimaat dat ruimte biedt voor verschillende perspectieven, blijft hierbij cruciaal.

Mbo: verplicht examen en nieuwe uitdagingen

In het mbo is burgerschapsonderwijs sinds 2021 wettelijk verplicht, vastgelegd in de kwalificatie-eisen. Vanaf 2026-2027 wordt dit verder versterkt met een verplicht examen, af te leggen in de vorm van een portfolio. Dit examen moet zorgen voor meer focus en structuur, maar de invulling van het portfolio blijft aan de opleidingen zelf.

Naar goed burgerschapsonderwijs

De dalende trend in basisvaardigheden (lezen, schrijven en rekenen) onder jongeren, en verminderde kennis over burgerschap, vormen een grote uitdaging. Uit onderzoek blijkt ook dat havo- en vwo-leerlingen kwalitatief beter onderwijs krijgen dan leerlingen op het vmbo. Daarnaast toont onderzoek aan dat een derde van de Nederlandse jongeren tussen de 12 en 14 jaar niet weet of Nederland een democratie is. Dit staat in contrast tot het feit dat dezelfde jongeren democratische waarden zoals vrijheid van meningsuiting en gelijkheid wél belangrijk vinden.

Op 10 december 2024 stond op de website van het Algemeen Dagblad dat ‘Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) erop wijst dat vooral het opleidingsniveau een belangrijke scheidslijn is die spanningen veroorzaakt in de samenleving. Nederlanders met een basis- of vmbo-opleiding hebben bijna de helft minder vertrouwen in de samenleving dan mensen met een hbo- of universitaire opleiding’.

Een gebrek aan kennis over democratie zorgt voor minder betrokkenheid bij het democratisch proces. Scholen spelen een belangrijke rol in het vergroten van burgerschapskennis, zodat alle leerlingen de kans krijgen om volwaardig deel te nemen aan de samenleving. Daarom is een gerichte aanpak van groot belang, waarbij aandacht wordt besteed aan de praktische invulling van burgerschapsonderwijs en het aanpakken van ongelijkheden.

Om burgerschapsonderwijs tot een succes te maken, is een gezamenlijke inspanning van scholen, besturen, docenten en andere stakeholders belangrijk. Een duidelijke visie, concrete leerdoelen, geschikt lesmateriaal en evaluatie zijn hierbij van groot belang. Het betrekken van de leefwereld van de studenten, het stimuleren van kritisch denken en het creëren van een open en veilig leerklimaat zijn hierbij belangrijke componenten.

Wat kunnen stakeholders doen?

Educatieve uitgevers en educatief auteurs zijn één van de stakeholdersgroepen voor goed burgerschapsonderwijs. Naast dat het belangrijk is dat ze lesmateriaal ontwikkelen dat aansluit op de wettelijke eisen, is het van belang dat het lesmateriaal aansluit op de leefwereld van de leerlingen. Dit kan door het ontwikkelen van lesmateriaal dat het stimuleren van kritisch denken en probleemoplossende vaardigheden ondersteunt. Het lesmateriaal moet studenten uitdagen om na te denken over verschillende perspectieven. Actuele thema’s kunnen worden ingezet om het lesmateriaal relevant te maken voor leerlingen. Het gebruik van multimedia en interactiviteit kan dit ook bevorderen.

Uitgeverijen kunnen gaan samenwerken met scholen en docenten, om lesmateriaal te ontwikkelen dat aansluit bij de specifieke behoeften van verschillende onderwijsinstellingen. Feedback en evaluatie zijn daarbij essentieel, om zo steeds te kijken wat nodig is.

Door samen met scholen te investeren in de ontwikkeling van kwalitatief goed lesmateriaal dat aansluit bij de huidige behoeften van het burgerschapsonderwijs, kunnen uitgeverijen en educatief auteurs een belangrijke bijdrage leveren aan de verbetering van het burgerschapsonderwijs en het succesvol voorbereiden van studenten op een actieve en verantwoordelijke rol in de maatschappij.

Bronnen

Defesche, N. (2024, 28 augustus). Burgerschap. Gelijke Kansen in de klas.

Digitale Overheid. (2024b, april 9). Wat zijn digitale vaardigheden? Digitale vaardigheden – Digitale Overheid.

DPG Media Privacy Gate. (z.d.) Niet migratie, maar verschil tussen lage en hoge opleiding zorgt voor spanningen in samenleving.

Expertisepunt Burgerschap. (2024, 18 november).Thema’s – Expertisepunt Burgerschap.

Kohnstamm Instituut & Universiteit van Amsterdam. (2022). Boeiende burgerschapslessen (pdf). In: NRO-project ‘Vernieuwende en Beproefde Methodieken en Instrumenten Voor Burgerschapsonderwijs in het Mbo: Ontwerp en Onderzoek’ (pp. 1–20).

Lagermann, C. (2024, 26 september). 7 tips voor succesvol burgerschapsonderwijs in het mbo. Leraar24.

Nikolai. (2024, 28 november). Motiverend burgerschapsonderwijs in het mbo. Kohnstamm Instituut.